Respectvol samenleven staat onder druk

Respectvol samenleven is een belangrijk thema voor Movisie de komende jaren. Dan gaat het al snel over polarisatie. Maar hoewel velen er last van hebben, is dat een minder overzichtelijk fenomeen dan het lijkt.

Respectvol samenleven is één van de zes speerpunten waarop Movisie zich de komende jaren wil richten. Daar is volgens Kijk anders!, Movisies meerjarenstrategie 2026-2030, alle reden toe: ‘Het respectvol samenleven staat op veel plekken in de samenleving onder druk.’

Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat driekwart van de Nederlanders steeds vaker polarisatie ervaart. Online én offline nemen haatspraak, racisme en discriminatie toe, met schade voor het individueel welzijn. Ervaren uitsluiting en discriminatie maken letterlijk ziek.

Meerstemmigheid

Voor Annemarie van Hinsberg, Movisie-programmaleider Respectvol samenleven, betekent inzetten op het tegengaan van schadelijke polarisatie dat we ons beeld van spanningen en ongewenst gedrag moeten verleggen. In plaats van het onderdrukken van verschillen is het volgens haar belangrijk ruimte te geven aan verschillende manieren van kijken. Immers, als mensen zich niet gehoord voelen, versterkt dat gevoelens van uitsluiting en polarisatie.

‘Wanneer het label ‘je polariseert’ wordt gebruikt om kritische stemmen te smoren, verliezen we democratisch instrument’

Ruimte voor meerstemmigheid betekent echter niet dat alles gezegd of gedaan mag worden. Het gesprek moet altijd plaatsvinden binnen de kaders van de rechtsstaat en op een respectvolle manier. Waar mensen deze grenzen overschrijden – bijvoorbeeld door racistische uitingen, intimidatie of dreigementen – is normstellen en handhaving nodig. Dat gedrag ondermijnt de rechtsstaat en is geen polarisatie, maar extremisme of discriminatie.

‘Het tegengaan van polarisatie kan ook contraproductief werken’, zegt Annemarie van Hinsberg.

Annemarie van Hinsberg, waar moeten we aan denken bij zo’n andere manier van kijken?

‘De afgelopen jaren is veel ingezet op het voorkomen en aanpakken van polarisatie. Vaak met de beste bedoelingen: spanningen in de samenleving verminderen, verbinding bevorderen en escalatie tegengaan. Maar het tegengaan van polarisatie kan ook contraproductief werken. Wanneer het label ‘je polariseert’ wordt gebruikt om kritische stemmen te smoren, verliezen we juist een belangrijk democratisch instrument.’

Meer ruimte voor kritische stemmen dus?

‘In plaats van polarisatie te willen voorkomen, is het belangrijk om te leren hoe we de energie van die kritische stemmen goed kunnen kanaliseren en constructief kunnen benutten. De ruimte voor meerstemmigheid vraagt om het actief toelaten van verschillende perspectieven (hard of zacht, uitgesproken of genuanceerd) – ook als ze niet passen in het eigen straatje of referentiekader. En zo kunnen we voorkomen dat groepen zich niet gehoord voelen en het kan bijdragen aan beter en meer gedragen beleid.’

Hoe past bijvoorbeeld een protest tegen de komst van een asielzoekerscentrum hierin?

‘Daar kunnen verschillende interventies tegelijk aanwezig zijn. Dialoog met ruimte voor meerstemmigheid. Maar ook normstellen, veroordelen en zo nodig sanctioneren in geval van discriminatie en grensoverschrijdend of ondermijnend gedrag. Denk bij dat laatste aan illegale grenscontroles, intimidatie, vernieling – dan moet er gehandhaafd worden.’

Movisie wil bestuurders, beleidsmakers en sociaal professionals in staat stellen inclusieve en weerbare gemeenschappen te realiseren

‘Een effectieve aanpak vraagt dan om een integrale benadering, waarin elk type gedrag wordt herkend en met een passende aanpak wordt behandeld – zonder de samenhang uit het oog te verliezen.’

Inclusieve en weerbare gemeenschappen

Inzet van Movisie is dan ook een effectieve aanpak van polarisatie, discriminatie en grensoverschrijdend gedrag. Zo moeten burgers elkaar – en de overheid! – weer kunnen vertrouwen. Movisie wil bestuurders, beleidsmakers en sociaal professionals in staat stellen ‘inclusieve en weerbare gemeenschappen te realiseren’.

Overigens is polarisatie niet altijd negatief (zie ook het artikel van Hanneke Felten elders in dit nummer). Polarisatie over het vrouwenkiesrecht of over Zwarte Piet leidden uiteindelijk tot meer gelijkheid en rechtvaardigheid. Dat is gezonde polarisatie: het verheldert verschillende standpunten, bevordert debat, stimuleert tegenspraak en zorgt voor bewustwording.

Schadelijke polarisatie

Maar polarisatie kan ook schadelijk zijn. Dan verhardt het taalgebruik, ontstaat er wij-zij-denken, en neemt het respect voor de ander af. Mensen gaan elkaar wantrouwen en uitsluiten of zelfs als vijand zien. Mensen verliezen vertrouwen in de politiek, media en rechtspraak. De ruimte voor dialoog verdwijnt, mensen trekken zich terug uit het maatschappelijke of politieke debat en de kans op escalatie neemt toe. Het is dus zaak genuanceerd en met oog voor de context te kijken: herkennen wanneer polarisatie constructief is — en wanneer het destructief wordt.

Vier fasen van polarisatie

Polarisatie ontstaat niet van de ene op de andere dag. Kennisplatform Inclusief Samenleven, waarin Movisie deelneemt, onderscheidt vier fasen van polarisatie.

Rustfase: het is ‘koud’, er zijn al wel risicofactoren aanwezig voor het ontstaan van polarisatie.
Ongemak: het wordt ‘ongezelliger’; ongemak naar elkaar, misverstanden, vervreemding.
Onderhuidse spanningen: het ‘schuurt’; onbehagen, irritaties, negatieve beeldvorming, toename wij/zij gevoel, groepen vermijden contact.
Openlijke incidenten of escalatie.

Tip: Herken de verschillende fasen en grijp vroeg in. Vaak wordt pas ingegrepen in fase 4, als het al geëscaleerd is. Maar juist in de vroege fasen ligt een belangrijke rol voor het sociaal domein, onderwijs, maatschappelijke organisaties en lokale media. Zij kunnen mogelijk voorkomen dat het een openbare orde en veiligheidsprobleem wordt.