Polarisatie is niet altijd slecht

Polarisatie en maatschappelijke onrust zijn niet altijd slecht voor de samenleving. Ze kunnen leiden naar een nieuw evenwicht waarin mensen meer gelijke rechten en kansen krijgen. En het kan leiden tot nieuwe sociale normen, houdt Hanneke Felten van Movisie gemeenteambtenaren voor.

Het is 26 juni 1982. Ik ben drie dagen oud die dag. Terwijl ik mij nog niet bewust ben van de wereld om mij heen, vindt er op dat moment een gebeurtenis plaats die een groot verschil zal maken voor hoe ik mijn leven later zal kunnen leiden. Moedige lesbische vrouwen en homomannen trekken op die 26 juni door Amersfoort in het kader van Roze Zaterdag. Ze dragen spandoeken waarop zij duidelijk maken dat ze niet langer in de kast blijven. Dat ze gewoon willen zijn wie ze zijn.

Donkere dag

Het lijkt een mooie, feestelijke demonstratie te worden, maar het eindigt in een donkere dag. De mannen en vrouwen worden uitgescholden, bekogeld met eieren en stenen, en zelf in elkaar geslagen. De ME moet aan het einde van de dag de demonstranten veiligheid bieden.

In plaats van een veroordeling van de homobeweging kwam er een veroordeling van het geweld

Dat de dag in geweld zou eindigen, was niet onverwacht. Toen ik geboren werd, was de acceptatie van homoseksualiteit erg laag. Dat de lesbische vrouwen en homomannen van toen demonstreerden voor hun bestaansrecht zou je een extreem standpunt kunnen noemen, provocerend en polariserend zelfs. Zo zal er ook in vele huishoudens in de jaren tachtig over gesproken zijn.
Maar zo werd er niet op het Binnenhof over gesproken.

Keerpunt in Nederland

Onverwacht kwam er vanuit de regering een heel andere reactie. In plaats van een veroordeling van de homobeweging kwam er een veroordeling van het geweld. De gebeurtenissen leidden zelfs tot de eerste nota ‘homo-emancipatie’. 26 juni 1986 bleek een keerpunt te zijn in de geschiedenis van Nederland.

Maar het had ook anders kunnen verlopen. Als er vanuit de landelijke overheid bijvoorbeeld was gekozen om te luisteren naar het ‘grijze’ of ‘stille’ midden. Anno 2025 is dat immers een veelgehoord advies als het gaat over polarisatie. Wat ben ik blij dat er in 1982 niet gekozen werd voor het ‘stille’ of ‘grijze’ midden. Dat midden had in die tijd denk ik geklonken als: ‘Je mag homo’s niet in elkaar slaan, maar je moet er ook niet zo te koop mee lopen.’

Het ‘grijze’ of ‘stille’ midden is lang niet altijd de meest morele optie

Voor dat midden koos de overheid toen niet. Zij kozen heel bewust de kant van de homobeweging. Aan die keuze, en aan de beweging zelf heb ik jaren later veel te danken. Anno 2025 leef ik als lesbische vrouw met mijn vrouw en twee kinderen gelukkig en heerlijk samen en ben ik bijna het toonbeeld van burgerlijkheid. Ik vraag me af of dat mogelijk was geweest als er destijds was gekozen voor het stille midden.
Want dat midden is lang niet altijd de meest morele optie.

Radicale personen

Een van de meest ‘radicale’ personen, ‘onruststokers’ of ‘extreme polen’, zoals we ze nu noemen, maar tegelijkertijd een van de meest bewonderenswaardige en morele personen uit de geschiedenis, is Martin Luther King. King werd door de FBI beschouwd als ‘een subversief gevaar’ voor de Amerikaanse samenleving. Oftewel: ‘a troublemaker’ of onruststoker.

Ook William Lloyd Garrison, de man die een einde wilde maken aan de slavernij in de negentiende eeuw, werd gezien als ‘extreem’. Ook nu nog kun je op zijn Nederlandse Wikipedia-pagina lezen dat Garrison de leider werd van ‘extremisten’ die ‘tot geen enkel compromis bereid waren’ en eisten dat ‘aan de slavernij onverwijld een einde gemaakt zou worden’. Een uitstekend moreel standpunt, zou ik zelf zeggen. Maar ergens hebben de schrijvers van de Wikipedia-pagina gelijk; dat was toen inderdaad ontzettend extreem.

Als we naar de geschiedenis kijken, dan blijkt dus dat morele leiders die hun tijd vooruit zijn en aan de goede kant van de geschiedenis staan, kunnen worden gezien als ‘extremistisch’.

De standpunten aan beide kanten verharden, en de kloof wordt alleen maar dieper

Laten we leren van de geschiedenis. Laten we opmerken dat áls wij denken dat een standpunt radicaal is, dat dat misschien meer zegt over onze collectieve moraliteit, dan over dat standpunt. Laten we open staan voor het idee dat het radicale of extreme standpunt soms het meest morele standpunt is.

De piet

We hebben daarin nog wel wat werk te doen als samenleving. Niet zo lang geleden was er ook in ons land een man die zich geweldloos verzette tegen racisme, geheel in de geest van Dr. King. Ironisch genoeg was het een man met zelfs deels dezelfde naam. En hij deelde ook hetzelfde lot als Dr. King. Jerry King Luther Afriyie werd ook door onze eigen NCTV (Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid) genoemd in hun rapport met mogelijke dreigingen voor onze samenleving.

Het voorbeeld van de discussie over de piet, is de afgelopen jaren vaak aangehaald als een voorbeeld van maatschappelijke polarisatie. Met aan de ene kant de ‘extreme pool’ van de tegenstanders van Zwarte Piet en aan de andere kant de ‘extreme pool’ van mensen die juist willen vasthouden aan de traditionele, zwarte verschijning van Piet.

De Kinderombudsman oordeelde dat de traditie van Zwarte Piet in strijd is met de rechten van het kind, omdat het discriminatie bevordert. De aanbeveling was dan ook duidelijk: pas de Piet aan.

Deze theorie, uitgewerkt door onder andere polarisatie-expert Bart Brandsma, stelt dat er in dit soort discussies vaak twee ‘extreme polen’ ontstaan. Tussen die twee uitersten bevindt zich een grote groep mensen – het stille midden – die zich niet of nauwelijks uitspreekt. Volgens Brandsma komt juist die groep steeds meer onder druk te staan om partij te kiezen. Het risico is dat, zodra het midden zich gedwongen voelt om een kant te kiezen, de ruimte voor nuance en dialoog verdwijnt. De standpunten aan beide kanten verharden, en de kloof wordt alleen maar dieper.

Dialoog aangaan

Ik wil daar twee kanttekeningen bij maken. De eerste is deze: iemand met een standpunt dat we tegenwoordig als ‘extreem’ bestempelen, is niet per se iemand die de dialoog uit de weg gaat. Neem weer Jerry Afriyie; hij ging met iedereen de dialoog aan, zelfs met de zogenoemde ‘blokkeerfriezen’, die hem en anderen eerder op gevaarlijke wijze op de snelweg de weg hadden geblokkeerd.

We moeten fundamentele mensenrechten serieus nemen – juist ook als het schuurt in de samenleving

Mijn tweede kanttekening is misschien wel de belangrijkste. Je voelt hem misschien al aankomen. Het is goed om te beseffen dat één van de zogenoemde ‘extremen’ of ‘polen’ eenvoudigweg het morele gelijk aan z’n kant kan hebben. En dat kan ons als samenleving juist verder helpen. Denk weer aan Dr. Martin Luther King en aan zijn bijna-naamgenoot Jerry.

Uit gesprekken die de Kinderombudsman hield, weten we dat veel kinderen van kleur vertellen dat ze het hele jaar door te maken hebben met scheldpartijen vanwege hun huidskleur en andere vormen van racisme – maar dat het rond Sinterklaas nog veel erger werd. Voor deze kinderen was Sinterklaas helemaal geen feestje.

Moreel kompas

Het bewaren van de maatschappelijke rust zou niet altijd het hoogste doel van de overheid moeten zijn. Wat mij betreft is er een belangrijker uitgangspunt: het respecteren en beschermen van de internationale mensenrechten. Die rechten zijn er voor iedereen, ongeacht je huidskleur, je religie, je afkomst, je seksuele oriëntatie, je genderidentiteit, en of je wel of niet een handicap hebt. Deze rechten zijn vastgelegd in internationale verdragen. Dat zijn geen vrijblijvende idealen, maar fundamentele rechten die we serieus moeten nemen – juist ook als het schuurt in de samenleving.

Nieuwe sociale normen zijn niet alleen verfrissend, maar hebben ook veel invloed op gedrag van mensen

Dat klinkt misschien wat abstract, die mensenrechten, maar in de praktijk kunnen ze juist heel concreet richting geven in de praktijk: als moreel kompas. Om terug te komen op het voorbeeld van Piet en het Sinterklaasfeest: daarover oordeelde de Kinderombudsman dat de traditie van Zwarte Piet in strijd is met de rechten van het kind, omdat het discriminatie bevordert. De aanbeveling was dan ook duidelijk: pas de Piet aan. En dat is inmiddels op veel plekken gebeurd.

Daarmee is een nieuw ‘normaal’ ontstaan, een normaal dat wél in lijn is met die fundamentele rechten van ieder mens. Nieuwe sociale normen zijn niet alleen verfrissend, maar we weten ook uit talrijke onderzoeken dat deze veel invloed hebben op het gedrag van mensen; of ze bijvoorbeeld een ander respecteren of juist discrimineren.

Nieuw evenwicht

Polarisatie en maatschappelijke onrust zijn dus lang niet altijd slecht voor de samenleving. Ze kunnen ons leiden naar een nieuw evenwicht waarin mensen meer gelijke rechten en kansen krijgen. Dat is soms lastig te zien, vooral als het jou persoonlijk niet raakt.

Als wit persoon heb ik jarenlang niet doorgehad dat er iets mis was met de manier waarop we Sinterklaas vierden. Ik werd immers zelf niet uitgescholden. Je huidskleur, je seksuele oriëntatie, je genderidentiteit, je afkomst, je religie, of het wel of niet hebben van een handicap – al die dingen bepalen hoe je kijkt naar maatschappelijke onrust. Of je het ziet als gedoe of juist als kans voor verandering. De Roze Zaterdag van 26 juni 1982 en hoe de overheid daarmee omging hebben in mijn leven het verschil gemaakt. Op mijn bruiloft werden er geen eieren gegooid, maar bloemen. Als gemeenteambtenaar kan ook jij dat verschil maken in het leven van jouw inwoners.

Hanneke Felten is senior onderzoeker bij Movisie. Ze sprak deze column uit op 9 oktober 2025 tijdens het congres Maatschappelijke onrust voorkomen van Binnenlands Bestuur.