WerKplaatsen sociaal domein
Sociale technologie

Sociale technologie voor en met ouderen

In de afgelopen drie jaar hebben veel Werkplaatsen Sociaal Domein projecten opgezet die met sociale technologie te maken hebben. Ouderen doen zelf soms enthousiast mee bij het ontwikkelen van praktische technologische oplossingen. Begrijpelijk, want technologie kan hen helpen om langer zelfstandig thuis te kunnen wonen.

Specifiek in dit stuk reflecteren we op sociale technologie voor ouderen. In de Gids Expeditie Sociale Technologie definiëren Nieuwboer, Schell-Kiehl en Van Dam (p.5) sociale technologie als ‘(…) een verzamelterm voor apparaten, die mensen gebruiken om zich met elkaar te verbinden, elkaar te helpen en ondersteunen en de kwaliteit van hun (samen)leven te verbeteren. In professioneel verband wordt gesproken van sociale technologie als professionals in zorg en welzijn apparaten bewust en verantwoordelijk inzetten voor sociale doeleinden, zoals inclusie en participatie.’ (Nieuwboer et al., 2022). Voorbeelden van sociale technologie zijn gebruik van tablets of smartphones voor communicatie op afstand of serious games die professionals kunnen inzetten voor het opdoen van vaardigheden. Veel ouderen in Nederland zijn vertrouwd met sociale technologie: inmiddels heeft 86 procent van de 75-plussers toegang tot internet. 61 procent van hen is dagelijks actief op het internet met een smartphone.

Vier thema's

Binnen de projecten van de werkplaatsen zien we vier thema’s van sociale technologie voorbijkomen: het stimuleren van ontmoeting (Amsterdam e.o., Twente), het ondersteunen bij het wonen (Arnhem en Nijmegen, Gelderse Vallei, Noord-Brabant Avans, Twente), het ondersteunen bij informele zorg (Noord-Hollland, Regio Zwolle) en het stimuleren van interprofessionele samenwerking (Flevoland, Zuyd).

Inmiddels heeft 86 procent van de 75-plussers toegang tot internet

Het implementeren van sociale technologie gaat in verschillende fases, vaak niet anders dan niet-technologische interventies. Sommige werkplaatsen richten zich op de vraagarticulatie voor de ontwikkeling van technologie (Twente, Regio Zwolle), andere kijken vooral naar de verbinding met de doelgroep (Noord-Brabant Avans) of het ontwerpen van sociale technologie met de doelgroep (Arnhem-Nijmegen, Noord-Brabant Avans). Weer andere werkplaatsen evalueren bestaande sociale technologieën die ingezet worden bij verschillende sociaal-werkorganisaties (Noord-Holland, Twente).

Bij het project (T)huis van de toekomst van de Werkplaatsen Sociaal Domein Noord-Brabant Avans (zie kader 1) is er veel aan verbinding gewerkt met de ouderen om technologie te ontwikkelen die kan ondersteunen bij het wonen. Het gehele jaar door worden ouderen daarbij betrokken tijdens gesprekken met koffie en koek, en door ze een actieve rol te geven bij leuke ontwerpactiviteiten. Deze verbindende manier zien we ook terug bij de aanpak van de Werkplaats Sociaal Domein Noord-Holland met blended sociaal werk - een mix van online en offline hulpverlening - waarbij ouderen actief betrokken zijn.

(T)huis van de toekomst, Werkplaats Noord-Brabant Avans

Binnen het project (T)huis van de toekomst van Werkplaats Sociaal Domein Noord-Brabant Avans is gewerkt aan het ontwerpen van interactieve technologie die de eigen regie van mensen met dementie en hun mantelzorgers bevordert. Hierdoor kunnen ouderen langer zelfstandig thuis wonen. Met behulp van Design Thinking en creatieve werkvormen zijn wensen en behoeften in kaart gebracht. In de eerste fase bezochten de onderzoekers zes mensen met dementie en vijf mantelzorgers thuis om inzicht te krijgen in hun dagelijks leven, hulpmiddelen en mate van zelfregie.

Van februari tot april 2025 werkten negentig eerstejaarsstudenten Communicatie & Multimedia Design (CMD) in achttien projectgroepen aan innovatieve oplossingen. Zij doorliepen het ontwerpproces - van inleven tot prototyping - en presenteerden hun ideeën tijdens een eindexpositie. Een voorbeeld is de Sleutelbos Kabouter van studenten Lennard Baan, Sacha Bourguignon, Sam Broers en Lena Schoonbeek. Het is een systeem dat met behulp van signalen via een armbandje helpt om sleutels op een vaste plek te bewaren en mee te nemen.

Het project benadrukt het belang van samenwerking: betrek mensen met dementie, mantelzorgers en professionals vanaf het begin. Zorg daar voor persoonlijke aandacht, bijvoorbeeld door informele kennismakingen en kleine gebaren van waardering. Hoewel de inzichten nog geen vaste plek hebben binnen het curriculum, wordt de thematiek opnieuw opgenomen in opdrachten voor CMD-studenten, waardoor kennis verder verspreid wordt.

Een belangrijke behoefte die naar voren kwam, is ondersteuning bij aan- en uitkleden. Om dit verder te verkennen wordt een vervolgsubsidie aangevraagd. Dit is cruciaal om te voorkomen dat de inzichten blijven liggen. Structurele doorontwikkeling is nodig om tot praktische en bruikbare innovaties te komen die daadwerkelijk mensen met dementie en hun omgeving ondersteunen.

Impact maken

Soms blijft sociale technologie hangen in prototypes of concepten die helaas niet hun uitwerking in de samenleving vinden. Wat doen de werkplaatsen om de stap naar toepassing te zetten? We zien grofweg twee manieren om impact te maken: in het onderwijs of in de markt. Bij de Werkplaats Sociaal Domein Regio Zwolle is een serious game opgenomen in het curriculum van de mbo-opleiding Maatschappelijke Zorg (zie kader 2). Ook bij de Werkplaats Sociaal Domein Noord-Brabant Avans hopen ze het ontwerpproces voor de ouderen met dementie nogmaals te kunnen uitzetten als opdracht bij de hbo-opleiding Communication & Multimedia Design.

Virtuele wooncoach

In Twente hebben we gewerkt met woon- en doorstroomcoaches van wooncorporaties en de provincie. Deze coaches voeren gesprekken met huurders over hun woningbehoeften bij mogelijke verhuizing of verbouwing. We ontwierpen met hen ‘de virtuele wooncoach’, bedoeld om woon- en doorstroomcoaches een ondersteunende technologische mogelijkheid te geven voor gesprekken met huurders. We maken impact door contacten te leggen met provinciale en landelijke partners als de Provincie Gelderland en Platform31. Hierbij zoeken we naar mogelijkheden voor samenwerking en geven we aandacht aan de mogelijkheden van sociale technologie. Voor impact op de markt kijken we naar subsidiemogelijkheden zoals een Health Holland PPS, KIEM-MV of SIA HBO take-off voor (professionele) doorontwikkeling. Een RAAK-aanvraag is vaak minder geschikt, zeker met de weinige middelen die sociaal werk-organisaties beschikbaar hebben.

Co-creatie

Het succes van sociale technologie hangt niet alleen puur van de technologie af. Wanneer je met co-creatie werkt aan verbinding met de doelgroep, worden de doelen duidelijker. Belangrijk is dat het onderzoek uitvoerbaar moet zijn met de schaarse middelen die er zijn: uren, studentenprojecten en weinig geld voor markt-klare producten. Waarbij het van belang blijft om goed aan te sluiten bij wensen van ouderen als het gaat om sociale technologie. Juist de vormen van sociale technologie met een duidelijk doel zoals Noord-Brabants Sleutelbos Kabouter (zie kader 1) en Regio Zwolles Who Cares? (zie kader 2) zijn binnen de context van het ouderenproject van de Werkplaatsen Sociaal Domein succesvol.

Who Cares? Werkplaats regio Zwolle Hogeschool Viaa

Samen met de Lelie Zorggroep heeft de Werkplaats Sociaal Domein regio Zwolle de serious game Who Cares ontwikkeld. In samenwerking met mbo- en hbo-scholen, zorg-, welzijns- en vrijwilligersorganisaties is in vier leerateliers de interventie ontworpen. Deze interventie omvat een instructie voor de spelcoach en een spelinstructie van vijf stappen: voorbereiding, uitleg, spel spelen, nabespreking en herhaling.

Het thema van de game is het observeren en signaleren van dementie en eenzaamheid bij thuiswonende ouderen. De game maakt bewust van eigen perspectieven en helpt om breder te leren kijken naar de context van deze ouderen, in wat er speelt, maar ook om breder te kijken naar mogelijkheden die er zijn om ondersteuning te zoeken.

Doordat met verschillende partijen gewerkt is, kan deze interventie breed ingezet worden: studenten, stagiairs, vrijwilligers, mantelzorgers en zorgmedewerkers. De handleiding voor de spelcoach geeft mogelijkheden om aan te sluiten bij de context van degenen die het spel spelen. Het spel vergroot bewustzijn, stimuleert reflectie en biedt handelingsperspectief. Op dit moment is de game onderdeel van het lesprogramma van mbo-opleidingen Maatschappelijke Zorg.

Om de impact te vergroten is een gewenst vervolg het evalueren van de toepassing bij deze doelgroepen om inzicht te krijgen in: effectiviteit, doorwerking en duurzame verankering in de praktijk. Bij studenten kan onderzocht worden in hoeverre het spel bijdraagt aan de beroepshouding en het reflectief vermogen. Bij vrijwilligers of mantelzorgers kan bekeken worden of het hen handvatten biedt om signalen eerder te herkennen en bij zorgprofessionals tenslotte of het spel kan leiden tot betere samenwerking en communicatie in de dagelijkse praktijk.