WerKplaatsen sociaal domein
Co-creatie met ouderen in Rotterdam

Erbij horen en ertoe doen

Ouderen voelen zich pas écht gewaardeerd en verbonden als ze mede-eigenaar zijn van hun vrijwillige activiteiten. Hoe organiseer je dit eigenaarschap zo, dat ouderen er optimaal zingeving aan ontlenen? In Rotterdam onderzocht een divers gezelschap van organisaties dit vraagstuk via een intensief co-creatieproces. Bij het BuurTerras in Spijkenisse wordt dit proces goed zichtbaar.

Lieke de Kok, projectleider bij werkplaats Zuid-Holland Zuid, is er helder over: ‘Ik krijg er echt energie van wanneer we met elkaar aan de slag zijn. Wanneer we samen aan het bouwen zijn, dan klopt het voor mij.’ Met zes verschillende organisaties krijgt dit project vorm: Genero, WMO-Radar, SWO Spijkenisse, SOL, Stadslandbouwpark De Oude Beer en de Ontmoetingskerk Sterrenburg. Een divers gezelschap waar iedere organisatie net weer op een eigen manier vormgeeft aan vrijwillige inzet.

Van begin tot eind wordt de invulling van het project in gezamenlijkheid met de projectgroep vastgesteld. Samen formuleerden zij de onderzoeksvraag en stelden zij de bijbehorende topiclijsten op. De interviews zijn door de leden van de projectgroep zelf afgenomen met ouderen die vrijwillig actief zijn in hun organisatie. De Kok heeft de interviews geanalyseerd en stelde een raamwerk op waarin zingeving op vier niveaus zichtbaar wordt. Met deze kennis volgden ‘kijkjes in de keuken’, waarin projectgroepleden bij elkaar op bezoek gingen om van elkaar te leren. En vanwege de vele raakvlakken met andere projecten uit de Werkplaatsen Sociaal Domein is er aanvullend nog een expertmeeting georganiseerd om van elkaar te leren.

Uiteindelijk komen alle inzichten en verhalen samen in een inspiratiebundel. Hierin komen treffende portretten van ouderen en iedere organisatie deelt op enkele pagina’s haar eigen ervaringen. Het doel: andere organisaties inspireren om zingeving in vrijwillige inzet duurzaam te versterken.

Onderzoek: zingeving op vier niveaus

Ouder worden wordt vaak geassocieerd met een toenemende zorgbehoefte, kwetsbaarheid en afhankelijkheid. In dit project staat juist centraal hoe ouderen actief zijn en blijven, doordat ze zelf eigenaarschap ervaren. Ook in kwetsbaarheid. Vrijwillige inzet biedt daarvoor volop mogelijkheden. De Kok onderscheidt in haar analyse van alle interviews vier niveaus waarop ouderen zingeving ervaren:

Ouder worden in een steunende samenleving: ouderen voelen zich verbonden met hun omgeving en ervaren wederkerigheid. Dit niveau benadrukt hoe vrijwilligers ook buiten hun vrijwilligersactiviteiten naar elkaar omkijken en elkaar steunen. Het gaat ook over rekening houden met het ouder worden en de flexibiliteit die van de gemeenschap van vrijwilligers verwacht wordt.
Gedragen vanuit de organisatie: vrijwilligers ervaren ruimte, vertrouwen en waardering vanuit hun organisatie. Dit niveau richt zich op hoe de organisatie ouderen faciliteert en ondersteunt.
Samen gedragen tussen vrijwilligers: vrijwilligers beleven zingeving doordat zij gezamenlijk eigenaarschap ervaren. Dit gebeurt niet alleen door gezelligheid, maar juist ook door onderlinge steun en het gevoel samen verantwoordelijkheid te dragen.
Zien dat het werkt: ouderen zien en voelen direct het resultaat van hun inzet, wat hun gevoel versterkt dat ze van betekenis zijn. Dit niveau gaat over de zichtbare en voelbare impact van hun activiteiten.

Lieke de Kok over het project Vrijwillige Inzet.

Kijkje in de keuken bij BuurTerras in Spijkenisse

Het eerste ‘Kijkje in de keuken’, om van en met elkaar te leren, was bij het BuurTerras in Spijkenisse: een ontmoetingscentrum voor jong en oud, gerund door buurtvrijwilligers. Met een gemiddelde leeftijd van de vrijwilligers van 63 jaar, spreken ze liever over ‘senioren’ dan over ‘ouderen’.

Van bingo tot markten en verse maaltijden: het is een plek van samenwerking, groei en betekenisvolle relaties. De organisatie zoekt daarin balans tussen zelfsturing, professionele ondersteuning en de kracht van persoonlijke ontmoetingen. Dit hangt nauw samen met de centrale vraag van het onderzoek.

In 2020 startte de samenwerking tussen Stichting Welzijn Ouderen (SWO), Humanitas, de gemeente en woningcorporatie Woonbron. Het doel: zoveel als mogelijk in handen leggen van buurtbewoners. ‘Vrijwillig is niet vrijblijvend. Het gaat om samen bijdragen aan een plek waar iedereen zich thuis voelt’, vertelt Astrid Langstraat, coördinator bij het BuurTerras. Vrijwilliger Nelly de Jonge merkt hoe waardevol dat is: ‘Ik heb op je gewacht, blij dat je er bent, mag ik zo even met je babbelen?’ Zulke momenten geven het werk betekenis. ‘Het is niet alleen gezelligheid. Soms deel je ook persoonlijke momenten – een lach, een traan – en dat maakt het werk zo waardevol.’

Het vinden van voldoende vrijwilligers blijft een uitdaging. Activiteiten kunnen uitvallen bij gebrek aan mensen. De betrokkenheid is groot, maar het risico is dat een te klein team met een te groot plichtsgevoel erg onder druk komt te staan. Vrijwillig mag niet onbedoeld verplichtend worden. De kunst is om de balans te vinden.

Zelfsturing als proces

‘We willen ontmoeting centraal stellen, maar niet als een café op de hoek’, vertelt Langstraat. ‘We willen net dat beetje meer. Langzaam bouwen we beroepsmatige uren af en nemen vrijwilligers steeds meer de lead.’ Dat vraagt een flexibele houding van professionals. Ron Janssen, directeur bij SWO Spijkenisse: ‘Zelfsturing heeft een opkomst- en vervalfase. In het begin is veel ondersteuning nodig. Later kun je meer op de achtergrond blijven en soms bijspringen, als een vliegende keep.’ De Jonge benadrukt het belang van die ondersteuning: ‘Als ze het echt loslaten, dan voel ik dat er wat gaat gebeuren. Dan is het over twee maanden einde verhaal.’ Zelfsturing is dus geen solozorg, maar een gezamenlijke zoektocht naar wie wat het beste kan doen.

Gelijkwaardigheid en continue dialoog

Bij het bezoek aan het BuurTerras waren Roselinde van Ravestein (Zinnovia) en Petra van Loon (Samen Ouder Worden/Nov) mee om deel te nemen aan de uitwisseling, te reflecteren op wat hen raakte én wat zij als waardevol meenemen uit het proces:

‘Wat ik bijzonder vind aan het BuurTerras, is dat het echt samen met buurtbewoners is opgezet. Die gelijkwaardigheid voel je in alles terug – ook in hoe zij samen grenzen bespreken en van elkaar blijven leren.’
Roselinde van Ravestein (Zinnovia)

‘Als je mensen vanaf het begin betrekt, ontstaat er eigenaarschap dat blijft. Niet op basis van taken, maar op basis van dromen, talenten en wat iemand wil bijdragen. Een continue dialoog is daarin belangrijk, net als ruimte om het soms even níét te doen. Dat vraagt iets van iedereen.’
Petra van Loon (Samen Ouder Worden/NOV)

Gelijkwaardigheid, vertrouwen en verbinding

Vrijwilligers worden binnen SWO Spijkenisse en het BuurTerras gezien als gelijkwaardige collega’s. ‘Wij praten over collega’s’, zegt Janssen. Dit vertrouwen motiveert vrijwilligers tot eigenaarschap. Tegelijk blijft er ruimte om af en toe een stapje terug te doen. De Jonge beschrijft hoe waardevol ontmoetingen zijn, maar erkent ook de keerzijde: ‘Het kan heel leuk zijn, maar soms ook zwaar. Soms moest ik een ‘noodlijntje’ maken naar buiten. Bij mij een verhaal delen voelt vertrouwd, maar er moet soms hulp bijgehaald worden.’

De aanpak van SWO Spijkenisse laat zien hoe eigenaarschap en professionele ondersteuning samen kunnen gaan. ‘We maken het leuk voor mensen om een rol te pakken’, aldus Janssen. Tegelijk ziet hij ook de uitdaging: ‘Als bewoners alles zelf organiseren, heb je soms zeven kale mannen achter het biljart. Het blijft van hen, maar eigenaarschap benutten vanuit maatschappelijk belang is iets anders.’ Het proces is continu leren en aanpassen. Langstraat: ‘Wat maakt dat we dit goed doen?’ Het antwoord ligt in reflectie, verbinding, gelijkwaardigheid en een gedeelde visie op wat vrijwilliger inzet kan betekenen.

Expertmeeting: leren met en van elkaar

Vanwege de vele raakvlakken met andere projecten binnen de werkplaatsen werd aanvullend een expertmeeting georganiseerd om met elkaar van gedachten te wisselen en van elkaar te leren. Het ging daarin over nabijheid, over het belang van taal, over ruimte geven én vasthouden en over vrijwillige inzet als bron van zingeving. ‘Het gaat om aansluiten bij de levensreis van mensen’, vatte Willem-Jan de Gast (Samen Ouder Worden/NOV) het tijdens de bijeenkomst samen. ‘We moeten stoppen met denken vóór ouderen en in plaats daarvan samen ontdekken wat nodig is.’ Els Hofman (Movisie) voegde daar het belang van de balans tussen eigen tijd en klaarstaan voor anderen aan toe: ‘Mensen moeten zich kunnen verbinden op hun eigen manier en in hun eigen tempo.’

Ook Anne Tijssen (Windesheim Flevoland) benadrukte vanuit haar onderzoek het belang van het doorbreken van stereotypering van ouderen om juist oog te houden voor de diversiteit onder ouderen. Karlien Landman-Peters (Hanzehogeschool Groningen) vertelde over de Thuiskamers in Het Hogeland, waar een mooie balans is gevonden tussen individuele initiatieven en collectieve ondersteuning. ‘De welzijnsprofessionals zijn beschikbaar op het moment dat bewoners iets willen starten, blijven betrokken en organiseren uitwisseling tussen de trekkers. Zo ontstaat ruimte én verbinding.’

De kracht van het project in Rotterdam ligt daarom niet alleen in de directe opbrengst: het raamwerk, de inspiratiebundel, de praktijkvoorbeelden, de kennisuitwisseling, maar vooral ook in de manier waarop die tot stand zijn gekomen: samen, in gelijkwaardigheid, met aandacht voor wat ertoe doet. Het is een treffend voorbeeld van hoe vrijwillige inzet een bron van zingeving kan zijn.

Meer weten?

Lees ook over een Kenniscafé dat georganiseerd is binnen dit project: vrijwilligers, professionals, onderzoekers en geïnteresseerden kwamen samen om te reflecteren op de waarde van vrijwillige inzet door ouderen.

De uitkomsten van dit project worden gebundeld in een inspiratiebundel. Deze bundel wordt verwacht in de zomer van 2025. Wil je op de hoogte blijven? Neem dan contact op met Lieke de Kok: lieke.dekok@inholland.nl