Activiteiten ouderen met een migratieachtergrond

MOVISIES Magazine
Betekenisvol leven

Minder eenzaamheid, meer meedoen

Hoe ouderen met migratieachtergrond zin geven aan hun leven

Vele ouderen met een migratieachtergrond willen van betekenis zijn voor hun omgeving en de samenleving. Maar dat lukt niet altijd. Wat kunnen we daaraan doen? ‘Met talenten aan de slag gaan, maakt gelukkig.’

Hoe kunnen we ouderen ondersteunen en hun eigen kunnen versterken? Daarmee houdt Gezond ouder worden in Nederland (GO-WIN) zich bezig. Deze interventie ondersteunt ouderen met een migratieachtergrond om positief in het leven te staan en zelf hun situatie te verbeteren. De methodiek is gebaseerd op de groepscursus Grip & Glans, die in de databank Effectieve sociale interventies al als effectief is beoordeeld.

Zelfmanagement

Zes groepsbijeenkomsten van GO-WIN helpen ouderen hun vaardigheden in zelfmanagement te ontwikkelen. Ze ontdekken wat voor hen belangrijk is, waar zij goed in zijn en wat hun energie geeft om daar meer mee te doen. Na een paar bijeenkomsten stellen deelnemers zelf doelen die bij hen passen. Samen delen ze succeservaringen. Dat werkt prima, volgens Maria Smedts. Zij is interventie-eigenaar en projectleider bij Indigo Rijnmond: ‘Uit een evaluatie onder professionals en deelnemers blijkt dat ouderen al zo veel talenten hebben die ze kunnen benutten. Daarmee aan de slag gaan, maakt gelukkig.’

Dat blijkt ook uit gesprekken met trainers en deelnemers. Een trainer geeft een voorbeeld: ‘Er gebeurde echt iets in de groep. Een dame zong vroeger, maar nu niet meer. Zij heeft voor de groep gezongen. Ze ging helemaal open en stralen!’

‘Ik heb in Nederland nooit vrijwilligerswerk gedaan. Wel thuis in Egypte. Dat is door GO-WIN veranderd’

Databank Effectieve sociale interventies

GO-WIN is één van de negen eenzaamheidsinterventies die in 2023 en 2024 in het kader van het ZonMw-programma Versterking aanpak eenzaamheid opgaan voor erkenning bij de databank Effectieve sociale interventies.

Jouw interventie in de databank? Kijk of deze in aanmerking komt voor het erkenningstraject en meld je aan via de pagina Jouw interventie in de databank.

Een deelnemer vertelt: ‘Ik heb in Nederland nooit vrijwilligerswerk gedaan. Wel thuis in Egypte. Dat is door GO-WIN veranderd. Ik wilde niet thuis blijven zitten, maar meer praten met mensen. Daardoor heb ik nu meer contact met Nederlanders.’

In Nederland wonen naar schatting ongeveer 566.000 ouderen met een eerste generatie migratieachtergrond. Gezond en betekenisvol ouder worden, zoals GO-WIN en andere initiatieven nastreven, is voor hen van groot belang. We weten dat mensen die ouder worden én een migratieachtergrond hebben vaker in een kwetsbare positie belanden dan mensen die in Nederland geboren zijn en oud worden. Ze hebben vaak een slechtere gezondheid en meer kans op eenzaamheid. Bijvoorbeeld omdat ze de Nederlandse taal niet of gebrekkig spreken en hun sociale netwerk hebben moeten achterlaten in het land van herkomst.

Kwetsbare positie

Het lijkt soms, als je de rapporten leest, alsof ouderen met een migratieachtergrond onvermijdelijk in een kwetsbare positie terechtkomen en vooral hulpbehoevend zijn. Movisie deed in 2023 literatuuronderzoek en sprak met ouderen met een migratieachtergrond, onder andere over eenzaamheid en zingeving.

Uit dat onderzoek en die gesprekken blijkt vooral de kracht van de mensen en de wil om van betekenis te zijn voor hun omgeving en de samenleving. Maar tegelijkertijd blijkt ook hoe hun omstandigheden én overheidsbeleid er soms toe kunnen leiden dat zij in een kwetsbare positie terechtkomen.

Veel ouderen, vooral arbeidsmigranten, verwachtten na een aantal jaar weer terug te gaan naar hun land van herkomst. Toen dat om uiteenlopende redenen niet gebeurde, spraken velen de Nederlandse taal niet of nauwelijks. Dat zorgt ervoor dat veel ouderen zich nu geïsoleerd voelen. Het beperkt hen in het bespreken van bijvoorbeeld eenzaamheid (Fokkema et al., 2016) en zorgt ervoor dat zij de weg naar zorg en ondersteuning bij de huisarts of de gemeente mijden.

Voorzieningen afgeschaft

Bovendien is, vooral vergeleken met een aantal jaar terug, de toegang tot zorg en ondersteuning voor mensen die de Nederlandse taal niet spreken moeilijker geworden. Voorzieningen die (oudere) migranten hielpen in de toegang tot zorg en ondersteuning zijn veelal afgeschaft. Onder hen tolken in de gezondheidszorg en VETC’ers (Voorlichters binnen de Eigen Taal en Cultuur). Sindsdien is er geen algemene subsidie of vergoeding voor tolken in de zorg en ondersteuning, ondanks herhaaldelijke oproepen van wetenschappers en beroeps-, belangen- en patiëntenorganisaties (de Groot et al., 2022).

Zelf actie ondernemen

Dat de kracht en de wil toch in stand blijven, blijkt uit hoe de ouderen omgaan met hun situatie. Hoewel de taalbarrière er bijvoorbeeld voor kan zorgen dat ouderen zich geïsoleerd voelen, betekent dit niet dat zij zelf geen actie ondernemen. In groepsgesprekken met ouderen met een migratieachtergrond vertelt een Turkse vrouw over de tijd dat ze nieuw in Nederland was: ‘Ik had een paar boodschappen nodig en dat was wel moeilijk in die tijd. Toen waren er alleen kleine supermarktjes. Maar ik ging echt niet wachten tot mijn man thuis was om me te helpen. Ik ben erheen gegaan met m’n lege melkpak en een suikerklontje. Toen konden ze me daar helpen om die boodschappen te vinden.’

‘De buurvrouw kocht een woordenboek om de barrière tussen Nederlands en Arabisch te overbruggen. Dat hielp’

In een ander gesprek vertelt een oudere over de betekenis van contacten met buren: ‘De buurvrouw was erg aardig. Die kocht een woordenboek om de barrière tussen Nederlands en Arabisch te overbruggen. Dat hielp.’

De contacten met mensen in de buurt zijn daarnaast ook belangrijk om het leven in Nederland beter te begrijpen. Een vrouw vertelt: ‘Toen het warmer werd, hadden de vrouwen steeds minder kleding aan. Blote benen, blote buiken, alles. Dat was wel even schrikken. Ik sprak er met de buurvrouw over. Zo ben ik het beter gaan begrijpen.’

Eenzaamheid

Ook discriminatie en het gevoel er niet bij te horen kunnen ervoor zorgen dat ouderen zorg mijden en zich geïsoleerd en eenzaam voelen (Carlsson, 2022; Jonge, 2022). Daarnaast voelen veel ouderen met een migratieachtergrond zich onzeker over de toekomst (wie gaat er voor mij zorgen?) en hebben ze heimwee naar het land van herkomst. Dat en meer kan ervoor zorgen dat veel ouderen met een migratieachtergrond zich soms of regelmatig depressief en eenzaam voelen.

Het gesprek komt vaak wel goed op gang wanneer je vraagt naar woorden en termen uit iemands moedertaal

Die gevoelens zijn voor veel ouderen met een migratieachtergrond moeilijk bespreekbaar. Dat bleek bijvoorbeeld uit een onderzoek naar eenzaamheid onder Marokkaanse ouderen (Nhass & Verloove, 2020). Eenzaamheid zou namelijk kunnen impliceren dat je familie niet goed voor je zorgt, zoals in veel culturen gebruikelijk is.

Bij Dia Rozenburg zijn ouderen actief in een Klusdienst, een Repair Café en een Naaiatelier.

Toch komt het gesprek vaak wel goed op gang wanneer je vraagt naar woorden en termen uit iemands moedertaal. Zo spreken Marokkaanse ouderen gemakkelijker over el Kant, een Marokkaans-Arabisch en Berbers woord dat zoiets inhoudt als verveling, eenzaamheid of neerslachtigheid. Turkse ouderen, veelal mannen die naar Nederland kwamen als arbeidsmigrant, spreken ook wel van yipratmak, dat uitputten, verslijten of kapot maken betekent (Meyboom & van Eekelen, 1999). Ook in het Arabisch (Alshueur bialwahda) en het Hindoestaans-Surinaams hebben eigen aanduidingen en betekenissen voor eenzaamheid of het alleen zijn (Kromhout et al., 2023, p. 8).

Verveeld

Verschillende onderzoekers vonden ook belangrijke verschillen tussen mannen en vrouwen bij het bespreken van eenzaamheid. Terwijl vrouwen zich vaker emotioneel eenzaam voelen (bijvoorbeeld door het gemis van een partner), voelen mannen zich eerder verveeld. Zij geven aan altijd gewerkt te hebben en zich gefrustreerd te voelen omdat dat niet meer kan (Meulenkamp et al., 2010; Nhass & Verloove, 2020).

Bovendien lijken mannen over het algemeen minder vaak uiting te geven aan hun gevoelens. Ze lijken vanwege gevoelens van trots een afwachtende houding aan te nemen wanneer ze te maken krijgen met eenzaamheid (Kromhout et al., 2023).

Grote verschillen

Er wordt veel onderzoek gedaan naar de grootste groepen ouderen met een migratieachtergrond, bijvoorbeeld uit Turkije, Marokko, het Caribisch gebied en Indonesië. Maar we zijn ons minder bewust van de diversiteit: de 566.000 ouderen met een migratieachtergrond komen uit meer dan 250 herkomstgebieden (de Regt et al., 2022).

Daarnaast beschouwen we mensen met een migratieachtergrond al vanaf ongeveer 55 jaar als oud. Dat betekent dat er binnen deze groep mensen zijn van 55 jaar, maar ook van 105. Dat is een leeftijdsverschil van 50 jaar. Je kunt je voorstellen dat er grote verschillen zitten in de wensen, behoeften en prioriteiten van deze groep mensen door verschillen in achtergrond en context van hun migratie.

Wat werkt

Naar aanleiding van gesprekken met ouderen met een migratieachtergrond beschreef Movisie wat werkt bij het verminderen van eenzaamheid. Zo weten we dat ze net als ouderen zonder migratieachtergrond ook behoefte hebben aan zorg en ondersteuning in begrijpelijke taal. Dat kan in hun moedertaal of in simpel Nederlands. Helder communiceren in iemands moedertaal kan hun cognitieve vermogen (zoals het geheugen) verbeteren en hun zelfvertrouwen geven in het spreken van Nederlands (Pot et al., 2020).

Zowel ouderen met als zonder migratieachtergrond geven de voorkeur aan zorg en ondersteuning van familie

Ook een lage drempel naar het aanbod is belangrijk: het moet zo gemakkelijk mogelijk zijn om aan te kloppen voor ondersteuning of om mee te doen aan een interventie. Om te weten hoe je ondersteuning zo toegankelijk mogelijk kunt aanbieden, is het nodig te achterhalen wat bestaande drempels zijn bij de ouderen en hoe je die weg kunt nemen of verlagen (Kolste et al., 2021).

Zowel ouderen met als zonder migratieachtergrond geven de voorkeur aan zorg en ondersteuning van familie, voordat zij aankloppen bij formele zorg en ondersteuning. Wanneer zij dit wel doen, zijn een goede relatie en vertrouwensband met de hulpverlener, zoals een huisarts, sociaal werker of geestelijk verzorger, van groot belang (Priebe et al., 2011 en van Arum et al., 2018 en Meulenkamp et al., 2010).

Van betekenis zijn

Er is nog weinig onderzoek gedaan of ouderen, met én zonder migratieachtergrond, zelf manieren hebben gevonden om het leven betekenis te geven. Uit recente gesprekken van Movisie blijkt dat ze al van alles doen. Velen willen van betekenis zijn voor anderen. Ze koken bijvoorbeeld voor anderen, geven kickboks- en naailes en maken warme mutsen en sokken voor kennissen. Soms is dat in een formele (vrijwilligers)rol (zoals bijvoorbeeld Dia Rozenburg, in hun Klusdienst, Repair Café of Naaiatelier), maar veel vaker doen ze dat op een informele manier.

‘Ik zou in Nederland een fantastisch ingenieur zijn geweest, maar ik heb geen Nederlandse hbo-opleiding gedaan’

Ouderen met een vluchtelingenachtergrond vinden minder voldoening in het werk doordat ze in veel lager geschoolde beroepen terecht zijn gekomen die hen niet uitdagen en waar ze minder interesse in hebben. Één van hen: ‘Ik zou in Nederland een fantastisch ingenieur zijn geweest, maar ik heb geen Nederlandse hbo-opleiding gedaan. En met allerlei losse kwalificaties kwam ik er niet.’

Net als anderen in deze positie heeft hij in een andere sector lager geschoold werk gevonden. Maar desondanks heeft ook hij meer betekenis gevonden. Samen met andere techneuten voert hij inmiddels vrijwillig allerlei klussen uit voor anderen in de buurt die hulp nodig hebben in huis.

Tekst: Romy Santpoort en Erna van Burik Foto's: David Rozing

Bronnen

Ook interessant

De blik van ouderen

Met een verkennend onderzoek heeft Movisie een bijdrage geleverd aan de kennis over eenzaamheid onder ouderen met een migratieachtergrond. Centraal in dit onderzoek staat de blik van ouderen op het thema eenzaamheid.

Socioloog over migrantenvrouwen

Interview met sociaal wetenschapper Nina Conkova die haar inzichten in en ervaringen met sociale participatie van oudere migrantenvrouwen deelt.

Tussen verveling en vereenzaming

Waarom komt eenzaamheid onder ouderen met een migratieachtergrond vaker voor dan onder ouderen zonder migratieachtergrond? In dit onderzoek lees je hoe ouderen met een Marokkaanse achtergrond eenzaamheid en ouder worden in Nederland beleven.

Minder eenzaamheid

In dit dossier vind je kennis over de werkzame factoren bij het verminderen van eenzaamheid. Daarmee wil Movisie overheden, professionals en burgers ondersteunen bij het succesvol verminderen van eenzaamheid.